2. มหาโคสิงฺคสุตฺตวณฺณนา

[332] โกจิเทวาติ โคสิงฺคสาลวนสามนฺตโต นิวิฏฺเฐสุ โย โกจิ คาโม โคจรคาโม ภวิสฺสติ, ตสฺมา อนิพทฺธภาวโต โคจรคาโม น คหิโต, วสนฏฺฐานเมว ปริทีปิตํ, ตโต เอว อรญฺญนิทานกํ นาเมตํฯ สพฺพตฺถาติ เทวโลเก มนุสฺสโลเก จฯ ถิรการเกหีติ สาสเน ถิรภาวการเกหิฯ สวนนฺเต ชาตตฺตาติ จตุสจฺจคพฺภสฺส ธมฺมสฺสวนสฺส ปริโยสาเน อริยาย ชาติยา ชาตตฺตาฯ ยถา ปฏิเวธพาหุสจฺจํ อิชฺฌติ, ตถา ธมฺมสฺส สวนโต สาวกา ฯ สูริโย วิย ภาสุรคุณรํสิตาย โมหนฺธการวิธมนโตฯ จนฺโท วิย รมณียมโนหรสีตลคุณตาย กิเลสปริฬาหวูปสมโตฯ สาคโร วิย คมฺภีรถิรวิปุลาเนกคุณตาย ฐิตธมฺมสภาวโตฯ คุณมหนฺตตาย เถรสฺส อภิญฺญาตตา, คุณมหนฺตตา จ สุตฺเตสุ อาคตนเยเนว ญาตพฺพาติ ตํ วิตฺถารโต ทสฺเสตุํ ‘‘น เกวล’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ สีหนาทสุตฺตนฺติ มชฺฌิมนิกาเย อาคตํ มหาสีหนาทสุตฺตํ (ม. นิ. 1.146)ฯ เถรปญฺหสุตฺตนฺติ สุตฺตนิปาเต อฏฺฐกวคฺเค อาคตํ สาริปุตฺตสุตฺตํ (สุ. นิ. 961-981)ฯ เถรสีหนาทสุตฺตนฺติ อิมสฺส จ เถรสฺส ชนปทจาริกาย สตฺถุ สมฺมุขา สีหนาทสุตฺตํฯ อภินิกฺขมนนฺติ เถรสฺเสว มหตา ญาติปริวฏฺเฏน มหตา จ โภคปริวฏฺเฏน สห ฆราวาสปริจฺจาโค อภินิกฺขมนํฯ เอส นโย อิโต ปเรสุปิฯ ยทิทนฺติ นิปาโต, โย อยนฺติ อตฺโถฯ

มหาปญฺเญ ภิกฺขู คเหตฺวาติ อายสฺมโต กิร สาริปุตฺตตฺเถรสฺส ปริวารภิกฺขูปิ มหาปญฺญา เอว อเหสุํฯ ธาตุโส หิ สตฺตา สํสนฺทนฺติฯ สยํ อิทฺธิมาติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ อยํ ปนตฺโถ ธาตุสํยุตฺเตน (สํ. นิ. 2.99) ทีเปตพฺโพ – คิชฺฌกูฏปพฺพเต คิลานเสยฺยาย นิสินฺโน ภควา อารกฺขตฺถาย ปริวาเรตฺวา วสนฺเตสุ สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานาทีสุ เอกเมกํ อตฺตโน ปริสาย สทฺธิํ จงฺกมนฺตํ โวโลเกตฺวา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ปสฺสถ โน ตุมฺเห, ภิกฺขเว, สาริปุตฺตํ สมฺพหุเลหิ ภิกฺขูหิ สทฺธิํ จงฺกมนฺตนฺติฯ เอวํ, ภนฺเตฯ สพฺเพ โข เอเต, ภิกฺขเว, ภิกฺขู มหาปญฺญา’’ติ สพฺพํ วิตฺถาเรตพฺพํฯ

วนนฺเตติ อุปวนนฺเตฯ เมฆวณฺณายาติ นีลาภายฯ สมุทฺทกุจฺฉิโต อุคฺคจฺฉนฺตสฺส วิย อุปฏฺฐานํ สนฺธาย วุตฺตํฯ จกฺกวาฬปพฺพตมตฺถกสมีเป อาภาผรณวเสน ปวตฺติยา ‘‘ปาจีนจกฺกวาฬปพฺพตมตฺถเก’’ติ วุตฺตํ, น จกฺกวาฬปพฺพตมตฺถเก จนฺทมณฺฑลสฺส วิจรณโตฯ ตถา สติ โลกนฺตริกนิรเยสุปิ จนฺทิมสูริยานํ อาภา ผเรยฺยฯ อุพฺเพธวเสน หิ จกฺกวาฬปพฺพตสฺส เวมชฺฌโต จนฺทิมสูริยา วิจรนฺติฯ สาลกุสุมปภานํ อติรตฺตตาย วุตฺตํ ‘‘ลาขารเสน สิญฺจมานํ วิยา’’ติฯ

อุปคายมานา วิยาติ ปยิรุปาสนวเสน อุเปจฺจ คายมานา วิย ฯ กาย นุ โข อชฺช รติยาติ อชฺช ฌานสมาปตฺติรติยา เอว นุ โข, อุทาหุ ธมฺมสากจฺฉารติยา ธมฺมเทสนารติยาติ จินฺเตสิฯ

ทฺเว จนฺทมณฺฑลานิ วิย ปรมโสภคฺคปฺปตฺตาย กนฺติยาฯ ทฺเว สูริยมณฺฑลานิ วิย อติวิย สุวิสุทฺธสมุชฺชลาย คุณวิภูติยาฯ ทฺเว ฉทฺทนฺตนาคราชาโน วิย มหานุภาวตายฯ ทฺเว สีหา วิย เตชุสฺสทตายฯ ทฺเว พฺยคฺฆา วิย อโนลีนวุตฺติตายฯ สพฺพปาลิผุลฺลเมวาติ สพฺพเมว สมนฺตโต วิกสิตํฯ

[333] กถา อุปจรติ ปวตฺตติ เอตฺถาติ กถาอุปจาโร, สวนูปจาโร ปเทโส, ตํ กถาอุปจารํฯ รมณียเมว รามเณยฺยกํฯ อุชฺชงฺคเลติ ลูขปเทเส กฐินปเทเสฯ โทเสหิ อิตา อปคตาติ โทสินา ต-การสฺส น-การํ กตฺวาฯ ทิพฺพา มญฺเญ คนฺธาติ เทวโลเก คนฺธา วิยฯ ทิวิ ภวาติ ทิพฺพาฯ ทฺเว เถราติ สาริปุตฺตตฺเถรอานนฺทตฺเถราฯ อานนฺทตฺเถโร ตาว มมายตุ อขีณาสวภาวโต, สาริปุตฺตตฺเถโร กถนฺติ? น อิทํ มมายนํ เคหสฺสิตเปมวเสน, อถ โข คุณภตฺติวเสนาติ นายํ โทโสฯ

อนุมติยา ปุจฺฉา อนุมติปุจฺฉา, อนุมติคฺคหณตฺถํ ปุจฺฉนํฯ ตตฺถ ยสฺมา อธมฺมิกมฺปิ วุทฺธสฺส อนุมติํ อิตโร ปฏิกฺขิปิตุํ น ลภติ, เตน สา อนุชานิตพฺพาว โหติ, ตสฺมา สงฺฆขุทฺทกโต ปฏฺฐาย อนุมติ ปุจฺฉิตพฺพาฯ เตนาห ‘‘อนุมติปุจฺฉา นาเมสา’’ติอาทิฯ ขุทฺทกโต ปฏฺฐายาติ กณิฏฺฐโต ปฏฺฐายฯ ปฏิภาติ อุปฏฺฐาตีติ ปฏิภานํ, ยถาธิปฺเปโต อตฺโถ, ตํ ปฏิภานํฯ สิขาปฺปตฺตา เวปุลฺลปฺปตฺตา น ภวิสฺสติ ปเทสญาเณ ฐิเตหิ ภาสิตตฺตาฯ สิขาปฺปตฺตา เวปุลฺลปฺปตฺตา ภวิสฺสติ สพฺพญฺญุตญฺญาเณน สํสนฺทิตตฺตาฯ วุตฺตเมวตฺถํ อุปมาย วิภาเวตุํ ‘‘ยถา หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ปจฺจตฺถิกา อฏฺฏิยนฺติ ทุกฺขายนฺติ เอเตนาติ อฏฺโฏ, วินิจฺฉิตพฺพโวหาโรฯ คามโภชกนฺติ ยสฺมิํ คาเม โส อุปฺปนฺโน, ตํ คามโภชกํฯ ชนปทโภชกนฺติ ยสฺมิํ ชนปเท โส อุปฺปนฺโน, ตํ ชนปทโภชกํฯ มหาวินิจฺฉยอมจฺจนฺติ ยสฺมิํ รชฺเช โส ชนปโท, ตสฺส ราชธานิยํ มหาวินิจฺฉยอมจฺจํฯ เสนาปตินฺติ ยสฺส รญฺโญ โส อมจฺโจ, ตสฺส เสนาปติํฯ

ตถา อุปราชนฺติ ฯ อิทํ ปเนตฺถ ปกติจาริตฺตวเสน วุตฺตํ อุปเมยฺยตฺถานุรูปโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ อปราปรํ น สญฺจรติ วินิจฺฉยนารเหน วินิจฺฉิตภาวโตฯ

ปกฏฺฐานํ (อ. นิ. ฏี. 2.4.22) อุกฺกฏฺฐานํ สีลาทิอตฺถานํ โพธนโต, สภาวนิรุตฺติวเสน พุทฺธาทีหิ ภาสิตตฺตา จ ปกฏฺฐานํ วจนปฺปพนฺธานํ อาฬีติ ปาฬิ, ปริยตฺติธมฺโมฯ ปุริมสฺส อตฺถสฺส ปจฺฉิเมน อตฺเถน อนุสนฺธานํ อนุสนฺธิฯ อตฺถมุเขน ปน ปาฬิปเทสานมฺปิ อนุสนฺธิ โหติเยว, โส จ ปุพฺพาปรานุสนฺธิ-ปุจฺฉานุสนฺธิ-อชฺฌาสยานุสนฺธิ-ยถานุสนฺธิวเสน จตุพฺพิโธฯ ตํตํเทสนานํ ปน ปุพฺพาปรสํสนฺทนํ ปุพฺพาปรํฯ ปาฬิวเสน อนุสนฺธิวเสน ปุพฺพาปรวเสนาติ ปจฺเจกํ โยเชตพฺพํฯ อุคฺคหิตนฺติ พฺยญฺชนโส อตฺถโส จ อุทฺธํ อุทฺธํ คหิตํ, ปริยาปุณนวเสน เจว ปริปุจฺฉาวเสน จ หทเยน คหิตนฺติ อตฺโถฯ วฏฺฏทุกฺขนิสฺสรณตฺถิเกหิ โสตพฺพโต สุตํ, ปริยตฺติธมฺโม, ตํ ธาเรตีติ สุตธโรฯ โย หิ สุตธโร, สุตํ ตสฺมิํ ปติฏฺฐิตํ โหติ สุปฺปติฏฺฐิตํ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘สุตสฺส อาธารภูโต’’ติฯ เตนาห ‘‘ยสฺส หี’’ติอาทิฯ เอกปทํ เอกกฺขรมฺปิ อวินฏฺฐํ หุตฺวา สนฺนิจียตีติ สนฺนิจโย, สุตํ สนฺนิจโย เอตสฺมินฺติ สุตสนฺนิจโยฯ อชฺโฌสายาติ อนุปวิสิตฺวาฯ ติฏฺฐตีติ น มุสฺสติฯ

ฐิตา ปคุณาติ ปคุณา วาจุคฺคตาฯ นิจฺจลิตนฺติ อปริวตฺติตํฯ สํสนฺทิตฺวาติ อญฺเญหิ สํสนฺทิตฺวาฯ สมนุคฺคาหิตฺวาติ ปริปุจฺฉาวเสน อตฺถํ โอคาเหตฺวาฯ ปพนฺธสฺส วิพนฺธาภาวโต คงฺคาโสตสทิสํ, ‘‘ภวงฺคโสตสทิส’’นฺติ วา ปาโฐ, อกิตฺติมํ สุขปฺปวตฺตีติ อตฺโถฯ สุตฺเตกเทสสฺส สุตฺตสฺส จ วจสา ปริจโย อิธ นาธิปฺเปโต, วคฺคาทิวเสน ปน อธิปฺเปโตติ อาห ‘‘สุตฺตทสก…เป.… สชฺฌายิตา’’ติ, ‘‘ทส สุตฺตานิ คตานิ, ทส วคฺคาคตา’’ติอาทินา สลฺลกฺเขตฺวา วาจาย สชฺฌายิตาติ อตฺโถฯ มนสา อนุ อนุ เปกฺขิตา ภาคโส นิชฺฌายิตา จินฺติตา มนสานุเปกฺขิตาฯ รูปคตํ วิย ปญฺญายตีติ รูปคตํ วิย จกฺขุสฺส วิภูตํ หุตฺวา ปญฺญายติฯ สุปฺปฏิวิทฺธาติ นิชฺชฏํ นิคฺคุมฺพํ กตฺวา สุฏฺฐุ ยาถาวโต ปฏิวิทฺธาฯ

ปชฺชติ อตฺโถ ญายติ เอเตนาติ ปทํ, ตเทว อตฺถํ พฺยญฺเชตีติ พฺยญฺชนนฺติ อาห ‘‘ปทเมว อตฺถสฺส พฺยญฺชนโต ปทพฺยญฺชน’’นฺติฯ

อกฺขรปาริปูริยา ปทพฺยญฺชนสฺส ปริมณฺฑลตา, สา ปน ปาริปูรี เอวํ เวทิตพฺพาติ อาห ‘‘ทสวิธพฺยญฺชนพุทฺธิโย อปริหาเปตฺวา’’ติฯ อญฺญํ อุปารมฺภกรนฺติ ยถานิกฺขิตฺตสุตฺตโต อญฺญํ ตสฺส อนนุโลมกํ สุตฺตํ อาหรติฯ ตทตฺถํ โอตาเรตีติ ตสฺส อาหฏสุตฺตสฺเสว อตฺถํ วิจาเรติฯ ตสฺส กถา อปริมณฺฑลา นาม โหติ อตฺถสฺส อปริปุณฺณภาวโตฯ ยถานิกฺขิตฺตสฺส สุตฺตสฺส อตฺถสํวณฺณนาวเสเนว สุตฺตนฺตรมฺปิ อาเนนฺโต พหิ เอกปทมฺปิ น คจฺฉติ นามฯ อมกฺเขนฺโตติ อวินาเสนฺโตฯ ตํ ตํ อตฺถํ สุฏฺฐุ ววตฺถิตํ กตฺวา ทสฺเสนฺโต ตุลิกาย ปริจฺฉินฺทนฺโต วิยฯ คมฺภีรตรมตฺถํ คเมนฺโต คมฺภีรมาติกาย อุทกํ เปเสนฺโต วิยฯ อุตฺตานมาติกาย หิ มริยาทํ โอตฺถริตฺวา อุทกํ อญฺญถา คจฺเฉยฺยฯ เอกํเยว ปทํ อเนเกหิ ปริยาเยหิ ปุนปฺปุนํ สํวณฺเณนฺโต ปทํ โกฏฺเฏนฺโต สินฺธวาชานีโย วิยฯ โส หิ วคฺคิตาย คติยา ปเท ปทํ โกฏฺเฏนฺโต คจฺฉติฯ กถามคฺเคน ตสฺส กถา ปริมณฺฑลา นาม โหติ ธมฺมโต อตฺถโต อนุสนฺธิโต ปุพฺพาปรโต อาจริยุคฺคหโตติ สพฺพโส ปริปุณฺณภาวโตฯ

อนุปฺปพนฺเธหีติ วิสฺสฏฺเฐหิ อาสชฺชมาเนหิฯ นาติสีฆํ นาติสณิกํ นิรนฺตรํ เอกรสญฺจ กตฺวา ปริสาย อชฺฌาสยานุรูปํ ธมฺมํ กเถนฺโต วิสฺสฏฺฐาย กถาย กเถติ นาม, น อญฺญถาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘โย ภิกฺขู’’ติอาทิมาหฯ อรณิํ มนฺเถนฺโต วิย, อุณฺหขาทนียํ ขาทนฺโต วิยาติ สีฆํ สีฆํ กถนสฺส อุทาหรณํ, คหิตํ คหิตเมวาติอาทิ ลงฺเฆตฺวา กถนสฺสฯ ปุราณปณฺณนฺตเรสุ หิ ปริปาติยมานโคธา กทาจิ ทิสฺสติ, เอวเมกจฺจสฺส อตฺถวณฺณนา กตฺถจิ น ทิสฺสติฯ โอหายาติ ฐเปตฺวาฯ โยปีติอาทินา เอกรูเปน กถาย อกถนํ ทสฺเสติฯ เปตคฺคิ นิชฺฌามตณฺหิกเปตสฺส มุขโต นิจฺฉรณกอคฺคิฯ วิตฺถายตีติ อปฺปฏิตานตมาปชฺชติฯ เกนจิ โรเคน ทุกฺขํ ปตฺโต วิย นิตฺถุนนฺโตฯ กนฺทนฺโต วิยาติ อุกฺกุฏฺฐิํ กโรนฺโต วิยฯ อปฺปพนฺธา นาม โหติ สุเขน อปฺปวตฺตภาวโตฯ อาจริเยหิ ทินฺนนเย ฐิโตติ อาจริยุคฺคหํ อมุญฺจนฺโต, ยถา จ อาจริยา ตํ ตํ สุตฺตํ สํวณฺเณสุํ, เตเนว นเยน สํวณฺเณนฺโตติ อตฺโถฯ อจฺฉินฺนธารํ กตฺวาติ ‘‘นาติสีฆํ นาติสณิก’’นฺติอาทินา เหฏฺฐา วุตฺตนเยน อวิจฺฉินฺนํ กถาปพนฺธํ กตฺวาฯ

อนุสยสมุคฺฆาตายาติ อิมินา ตสฺสา กถาย อรหตฺตปริโยสานตํ ทสฺเสติ ฯ เอวรูเปนาติ นยิทํ เอกวจนํ ตตฺตกวเสน คเหตพฺพํ, อถ โข ลกฺขเณ ปวตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตถารูเปเนว ภิกฺขุสเตน ภิกฺขุสหสฺเสน วา’’ติ วุตฺตํฯ ปลฺลงฺเกนาติ ปลฺลงฺกปเทเสน, ปลฺลงฺกาสนนฺเตนาติ อตฺโถฯ อิมินา นเยนาติ วารนฺตรสาธารณํ อตฺถํ อติทิสติ, อสาธารณํ ปน วกฺขเตวาติฯ

[334] อารมติ เอเตนาติ อาราโมฯ

[335] ธุวเสวนนฺติ นิยตเสวิตํฯ ปาสาทปริเวเณติ ปาสาทงฺคเณฯ นาภิยา ปติฏฺฐิตานนฺติ นาภิยา ภูมิยํ ปติฏฺฐิตานํฯ อรนฺตรานีติ อรวิวรานิ ตํตํอรานํ เวมชฺฌฏฺฐานานิฯ

[336] สมาทินฺนอรญฺญธุตงฺโค อารญฺญิโก, น อรญฺญวาสมตฺเตนฯ

[337] น โอสาเทนฺตีติ น อวสาเทนฺติ, น อวสาทนาเปกฺขา อญฺญมญฺญํ ปญฺหํ ปุจฺฉนฺตีติ อตฺโถฯ ปวตฺตินีติ ปคุณาฯ

[338] โลกุตฺตรา วิหารสมาปตฺติ นาม เถรสฺส อรหตฺตผลสมาปตฺติโย, ปริยายโต ปน นิโรธสมาปตฺติปิ เวทิตพฺพาฯ

[339] สาธุกาโร อานนฺทตฺเถรสฺส ทินฺโนฯ เตนาห ภควา ‘‘ยถา ตํ อานนฺโทว สมฺมา พฺยากรมาโน พฺยากเรยฺยา’’ติอาทิฯ สมฺมาติ สุฏฺฐุ, ยถาอชฺฌาสยนฺติ อธิปฺปาโยฯ เยน หิ ยํ ยถาจิตฺตํ กถิตํ, ตํ สมฺมา กถิตํ นาม โหติฯ สมฺปตฺตวเสน หิ ยถาการี ตถาวาที โสภติฯ เตนาห ‘‘อตฺตโน อนุจฺฉวิกเมวา’’ติอาทิฯ พหุสฺสุโต ภิกฺขุ ตตฺถ ตตฺถ สุตฺเต สีลาทีนํ อาคตฏฺฐาเน เตสํ สุวิทิตตฺตา ยถานุสิฏฺฐํ ปฏิปชฺชมาโน ตานิ ปริปูเรตีติ อาห ‘‘สีลสฺส อาคตฏฺฐาเน’’ติอาทิฯ มคฺคาทิปสวนาย วิปสฺสนาคพฺภํ คณฺหาเปตฺวา ปริปากํ คเมตฺวาติ อตฺโถฯ

[340] ‘‘เอเสว นโย’’ติ อติเทสวเสน สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ วิวรนฺโต ‘‘อายสฺมา หิ เรวโต’’ติอาทิมาหฯ

[342] อปเรปิ นานปฺปกาเร กิเลเสติ อปเรปิ นานปฺปกาเร โทสโมหาทิกิเลเสฯ ธุนิตฺวาติ วิธเมตฺวาฯ

[343] อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน เอวํ พฺยากาสีติ สมฺพนฺโธฯ สกลมฺปิ จกฺขุวิญฺญาณวีถิคตํ จิตฺตํ จกฺขุวิญฺญาณนฺติ อคฺคเหตฺวา จกฺขุสนฺนิสฺสิตเมว ปน วิญฺญาณํ จกฺขุวิญฺญาณํ, ตทนนฺตรํ สมฺปฏิจฺฉนํ, ตทนนฺตรํ สนฺตีรณนฺติอาทินา สณฺหํ สุขุมํ อติอิตฺตรขณวนฺตํ จิตฺตนฺตรํ จิตฺตนานตฺตํฯ ขนฺธาทีนญฺจ นานตฺตสงฺขาตํ ขนฺธนฺตราทิฯ ปถวีกสิเณ ปฐมชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา ตเถว ตติยํ ฌานนฺติอาทินา อารมฺมณํ อนุกฺกมิตฺวา ฌานสฺเสว เอกนฺตริกภาเวน อุกฺกมนํ ฌาโนกฺกนฺติกํ นามฯ ปถวีกสิเณ ปฐมํ ฌานํ สมาปชฺชิตฺวา ปุน ตเทว เตโชกสิเณติอาทินา ฌานํ อนุกฺกมิตฺวา อารมฺมณสฺเสว เอกนฺตริกภาเวน อุกฺกมนํ อารมฺมโณกฺกนฺติกํ นามฯ ‘‘ปฐมชฺฌานํ ปญฺจงฺคิก’’นฺติอาทินา ยาว เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ ทุวงฺคิกนฺติ ฌานงฺคมตฺตสฺเสว ววตฺถาปนํ องฺคววตฺถานํฯ ‘‘อิทํ ปถวีกสิณํ…เป.… อิทํ โอทาตกสิณ’’นฺติ อารมฺมณมตฺตสฺเสว ววตฺถาปนํ อารมฺมณววตฺถานํฯ ปถวีกสิเณ ปฐมํ ฌานํ สมาปชฺชิตฺวา ตตฺเถว อิตเรสมฺปิ สมาปชฺชนํ องฺคสงฺกนฺติฯ ปถวีกสิเณ ปฐมํ ฌานํ สมาปชฺชิตฺวา ตเทว อาโปกสิเณติ เอวํ สพฺพกสิเณสุ เอกสฺเสว ฌานสฺส สมาปชฺชนํ อารมฺมณสงฺกนฺติฯ เอกโตวฑฺฒนํ อุภโตวฑฺฒนนฺติ อิทํ ขนฺธาทิเทสนายํ ลพฺภติฯ อภิธมฺมภาชนีเย หิ เวทนากฺขนฺธํ ภาเชนฺโต ภควา ติเก คเหตฺวา ทุเกสุ ปกฺขิปิ, ทุเก คเหตฺวา ติเกสุ ปกฺขิปิ, อิทํ เอกโตวฑฺฒนํฯ ติเก จ ทุเก จ อุภโตวฑฺฒนนีหาเรน กเถสิ, อิทํ อุภโตวฑฺฒนํฯ เอวํ เสสขนฺเธสุ ธาตายตนาทีสุ จ ยถารหํ วิภงฺคปฺปกรเณ (วิภ. 32-33; 155-156, 183-184) อภิธมฺมภาชนีเย อาคตนเยน เวทิตพฺพํฯ เตนาห ‘‘อาภิธมฺมิกธมฺมกถิกสฺเสว ปากฏ’’นฺติฯ ขนฺธาทีสุ สภาวธมฺเมสุ ตีสุ ลกฺขเณสุ ปญฺญตฺติยํ สมยนฺตเรสุ จ โกสลฺลาภาวโต อยํ สกวาโท อยํ ปรวาโทติ น ชานาติฯ ตโต เอว สกวาทํ…เป.… ธมฺมนฺตรํ วิสํวาเทติฯ ขนฺธาทีสุ ปน กุสลตาย อาภิธมฺมิโก สกวาทํ…เป.… น วิสํวาเทติฯ

[344] จิตฺตํ อตฺตโน วเส วตฺเตตุํ สกฺโกติ ปฏิสงฺขานภาวนาพเลหิ ปริคฺคณฺหนสมตฺถตฺตาฯ อิทานิ ตมตฺถํ พฺยติเรกโต อนฺวยโต จ วิภาเวตุํ ‘‘ทุปฺปญฺโญ หี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ สพฺพานสฺสาติ สพฺพานิ อสฺสฯ วิเสวิตวิปฺผนฺทิตานีติ กิเลสวิสูกายิกานิ เจว ทุจฺจริตวิปฺผนฺทิตานิ จฯ ภญฺชิตฺวาติ มทฺทิตฺวาฯ พหีติ กมฺมฏฺฐานโต พหิ ปุถุตฺตารมฺมเณฯ

[345] ปริยาเยนาติ เอตฺถ ปริยาย-สทฺโท ‘‘อตฺถิ ขฺเวส, พฺราหฺมณ, ปริยาโย’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 8.11; ปารา. 3-9) วิย การณตฺโถติ อาห ‘‘โสภนการณํ อตฺถี’’ติฯ ยทิ ภควา – ‘‘อิธ, สาริปุตฺต, ภิกฺขุ ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต’’ติอาทินา อตฺตโน มหาโพธิปลฺลงฺกํ สนฺธายาห, เอวํ สนฺเต สมฺมาสมฺพุทฺเธเหว สงฺฆาราโม โสเภตพฺโพ, น อญฺเญหีติ อาปนฺนนฺติ อาห ‘‘อปิจ ปจฺฉิมํ ชนต’’นฺติอาทิฯ นิพฺพานตฺถาย ปฏิปตฺติสารํ เอตสฺสาติ ปฏิปตฺติสาโร, ตํ ปฏิปตฺติสารํฯ นิปฺปริยาเยเนวาติ เกนจิ ปริยาเยน เลเสน วินา มุขฺเยน นเยเนวฯ โย ‘‘อรหตฺตํ อปฺปตฺวา น วุฏฺฐหิสฺสามี’’ติ ทฬฺหสมาทานํ กตฺวา นิสินฺโน ตํ อธิคนฺตฺวาว อุฏฺฐหติฯ เอวรูเปน อิทํ โคสิงฺคสาลวนํ โสภติ, สาสเน สพฺพารมฺภานํ ตทตฺถตฺตาติ อตฺโถฯ อาสวกฺขยาวหํ ปฏิปตฺติํ อารภิตฺวา อาสวกฺขเยเนว เทสนาย ปริโยสาปิตตฺตา ยถานุสนฺธินาว เทสนํ นิฏฺฐเปสีติฯ

มหาโคสิงฺคสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

3. มหาโคปาลกสุตฺตวณฺณนา

[346] ตตฺถาติ โคปาลกสุตฺเตฯ ติสฺโส กถาติ (อ. นิ. ฏี. 3.11.17) ติสฺโส อฏฺฐกถา, ติวิธา สุตฺตสฺส อตฺถวณฺณนาติ อตฺโถฯ เอเกกํ ปทํ นาฬํ มูลํ เอติสฺสาติ เอวํสญฺญิตา เอกนาฬิกา, เอเกกํ วา ปทํ นาฬํ อตฺถนิคฺคมนมคฺโค เอติสฺสาติ เอกนาฬิกาฯ เตนาห ‘‘เอเกกปทสฺส อตฺถกถน’’นฺติฯ จตฺตาโร อํสา ภาคา อตฺถสลฺลกฺขณูปายา เอติสฺสาติ จตุรสฺสาฯ เตนาห ‘‘จตุกฺกํ พนฺธิตฺวา กถน’’นฺติฯ นิยมโต นิสินฺนสฺส อารทฺธสฺส วตฺโต สํวตฺโต เอติสฺสา อตฺถีติ นิสินฺนวตฺติกา, ยถารทฺธสฺส อตฺถสฺส วิสุํ วิสุํ ปริโยสาปิกาติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘ปณฺฑิตํ โคปาลกํ ทสฺเสตฺวา’’ติอาทิฯ เอเกกปทสฺสาติ ปิณฺฑตฺถทสฺสนวเสน พหุนฺนํ ปทานํ เอกชฺฌํ อตฺถํ อกเถตฺวา เอกเมกสฺส ปทสฺส อตฺถวณฺณนาฯ อยํ สพฺพตฺเถว ลพฺภติฯ จตุกฺกํ พนฺธิตฺวาติ กณฺหปกฺเข อุปมูปเมยฺยทฺวยํ, ตถา สุกฺกปกฺเขติ อิทํ จตุกฺกํ โยเชตฺวาฯ อยํ อีทิเสสุ เอว สุตฺเตสุ ลพฺภติฯ ปริโยสานคมนนฺติ เกจิ ตาว อาหุ – ‘‘กณฺหปกฺเข อุปมํ ทสฺเสตฺวา อุปมา จ นาม ยาวเทว อุปเมยฺยสมฺปฏิทานตฺถาติ อุปเมยฺยตฺถํ อาหริตฺวา สํกิเลสปกฺขนิทฺเทโส จ โวทานปกฺขวิภาวนตฺถายาติ สุกฺกปกฺขมฺปิ อุปมูปเมยฺยวิภาเคน อาหริตฺวา สุตฺตตฺถสฺส ปริโยสาปน’’นฺติฯ กณฺหปกฺเข อุปเมยฺยํ ทสฺเสตฺวา ปริโยสานคมนาทีสุปิ เอเสว นโยฯ อปเร ปน ‘‘กณฺหปกฺเข สุกฺกปกฺเข จ ตํตํอุปมูปเมยฺยตฺถานํ วิสุํ วิสุํ ปริโยสาเปตฺวาว กถนํ ปริโยสานคมน’’นฺติ วทนฺติฯ อยนฺติ นิสินฺนวตฺติกาฯ อิธาติ อิมสฺมิํ โคปาลกสุตฺเตฯ สพฺพาจริยานํ อาจิณฺณาติ สพฺเพหิปิ ปุพฺพาจริเยหิ อาจริตา สํวณฺณิตา, ตถา เจว ปาฬิ ปวตฺตาติฯ

องฺคียนฺติ อวยวภาเวน ญายนฺตีติ องฺคานิ, ภาคาฯ ตานิ ปเนตฺถ ยสฺมา สาวชฺชสภาวานิ, ตสฺมา อาห ‘‘องฺเคหีติ อคุณโกฏฺฐาเสหี’’ติฯ โคมณฺฑลนฺติ โคสมูหํฯ ปริหริตุนฺติ รกฺขิตุํฯ ตํ ปน ปริหรณํ ปริคฺคเหตฺวา วิจรณนฺติ อาห ‘‘ปริคฺคเหตฺวา วิจริตุ’’นฺติฯ วฑฺฒินฺติ คุนฺนํ พหุภาวํ พหุโครสตาสงฺขาตํ ปริวุทฺธิํฯ ‘‘เอตฺตกมิท’’นฺติ รูปียตีติ รูปํ, ปริมานปริจฺเฉโทปิ สรีรรูปมฺปีติ อาห ‘‘คณนโต วา วณฺณโต วา’’ติฯ น ปริเยสติ วินฏฺฐภาวสฺเสว อชานนโตฯ นีลาติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท อาทิอตฺโถฯ เตน เสตสพลาทิวณฺณํ สงฺคณฺหาติฯ

ธนุสตฺติสูลาทีติ เอตฺถ อิสฺสาสาจริยานํ คาวีสุ กตํ ธนุลกฺขณํฯ กุมารภตฺติคณานํ คาวีสุ กตํ สตฺติลกฺขณํฯ อิสฺสรภตฺติคณานํ คาวีสุ กตํ สูลลกฺขณนฺติ โยชนาฯ อาทิ-สทฺเทน รามวาสุเทวคณาทีนํ คาวีสุ กตํ ผรสุจกฺกาทิลกฺขณํ สงฺคณฺหาติฯ

นีลมกฺขิกาติ ปิงฺคลมกฺขิกา, ขุทฺทมกฺขิกา เอว วาฯ สฏติ รุชติ เอตายาติ สาฏิกา, สํวทฺธา สาฏิกาติ อาสาฏิกาฯ เตนาห ‘‘วฑฺฒนฺตี’’ติอาทิฯ